فرومون چیست؟ نگاهی دقیق به دنیای علم و پژوهش

همیشه وقتی اتفاقات رمانتیکی رخ می‌دهد مردم از اصطلاح «فضا عاشقانه شده است»، استفاده می‌کنند. گاهی اوقات کشش جنسی مشهودی که بین افراد وجود دارد به‌درستی در قالب کلمات نمی‌گنجند. دانشمندان بر این باورند که بخشی از کشش جنسی بین افراد به گیرنده‌های بویایی ما ارتباط دارد. یا به عبارت دیگر به: فرومون‌ها.

فرومون چیست؟


«پویا شفیع‌پور» (Pouya Shafipour)، پزشک داروساز و متخصص داروسازی خانواده، فرومون‌ها را به این صورت تعریف می‌کند: «فرومون‌ها پیام‌رسان‌های هورمونی هستند که وظیفۀ انتقال پیام‌های شیمیایی به خارج از بدن را دارند. تفاوت فرومون‌ها با سایر ترکیبات هورمونی در این است که هورمون‌های عادی در جریان خون قرار می‌گیرند و رابط بین سلول‌های بدن هستند، اما فرومون‌ها حامل پیام‌هایی هستند که بر سایر حیوانات همان گونه اثر می‌گذارند».
«دانا مک‌نِیل» (Dana McNeil) روان‌پزشک و دارندۀ گواهی درمان‌گری خانواده و ازدواج، توضیح می‌دهد که باور عمومی مردم این است که فرومون‌ها در افزایش میل جنسی نقش دارند و محرکی برای تحریکات عصبی و احساسی نیمه‌خودآگاه در افراد به‌حساب می‌آیند. اما «مک‌نِیل» در مورد نحوۀ عملکرد فرومون‌ها می‌گوید: «فرومون‌ها عاملی برای ایجاد تغییرات به‌حساب می‌آیند» و به‌عنوان محرکی برای بروز رفتارها عمل می‌کنند. گروهی از این واکنش‌های رفتاری مثل احساس خطر از جانب شکارچی، پیداکردن غذا و سایر مکانیسم‌های دفاعی با بقا ارتباط دارند. در کنار همۀ این‌ها فرمون می‌تواند تأثیر بالقوه‌ای بر افزایش شهوت، تمایل به سکس و فعالیت‌های جنسی داشته باشد.
«شفیع‌پور» همچنین به این نکته اشاره می‌کند که وجود فرومون‌ها در بدن انسان‌ها و احتمال تأثیر آن‌ها بر سایر افراد هنوز کاملاً توسط دانشمندان ثابت نشده است و اضافه می‌کند: «هنوز پرسش‌های زیادی دربارۀ چگونگی اثربخشی این ساختارهای هورمونی بر رفتار انسان‌ها بی‌پاسخ مانده است. اما پژوهش‌هایی که روی حیوانات در این زمینه صورت گرفته است نتایج قابل توجهی را نشان می‌دهد. در حیوانات، فرومون‌ها تقریباً بر هر واکنش رفتاری ممکنی، از تحریک جنسی یا مسیریابی غذا و تعیین قلمرو و پیوند مادر و فرزند تأثیر دارند».

تئوری‌هایی درمورد عملکرد فرومون‌ها


محققین می‌گویند که فرومون‌ها در ادرار، منی، ترشحات واژن، شیر مادر، عرق زیربغل و احتمالاً در بزاق دهان و نفس وجود دارد. «شانون چاوز» (Shannon Chavez)، داری گواهی روان‌پزشکی و سکس‌درمان‌گر خصوصی در سایت فروش لوبریکانت «K-Y» می‌گوید: «بعد از ترشح هورمون توسط یک فرد، این فرومون‌ها توسط گیرنده‌های حسی موجود در حفرۀ بینی فرد دیگر شناسایی و دریافت می‌شود».
در جدارۀ بینی بعضی از حیوانات اندام دماغی بسیار پیشرفته‌ای به این منظور وجود دارد. «جولِن برایتن» (Jolene Brighten)، توضیح می‌دهد که وظیفۀ این اندام، شناسایی فرومون‌های ترشح‌شده توسط حیوانات دیگری است که در نزدیک از او قرار دارند. البته به‌نظر «چاوز»، با این‌که فرومون توسط غدد بینی تشخیص داده می‌شود، لزوماً بوی محسوسی ندارد.
پس از تشخیص فرومون توسط گیرنده، پیغامی به مغز ارسال می‌گردد که می‌تواند بر خلق و خو، تولیدمثل، عملکرد جنسی و بسیاری از واکنش‌های دیگر اثرگذار باشد. در واقع بدن از پیغام‌هایی که به واسطۀ فرمون دریافت کرده است، شناخت بهتری نسبت به محیط اطرافش پیدا می‌کند و متناسب با موقعیتی که در آن قرار می‌گیرد واکنش‌های لازم را نشان می‌دهد. «چاوز» توضیح می‌دهد: «فرومون‌ها در بقا و تکامل نقش مؤثری دارند و به‌عنوان محرکی عمل می‌کنند که در بلوغ، فعالیت‌های تولیدمثلی و بروز غریضه‌های حیاتی برای بقا نقش دارند. وجود فرومون برای محیط‌های اجتماعی الزامی است که در آن‌ها همیشه امکان بروز خطر وجود دارد».
احتمالات زیادی دربارۀ میزان تأثیر فرومون‌ها بر شهوت انسان‌ها وجود دارد. اما قبل از این‌که بیش از این در عالم فرضیات فرو برویم، بهتر است نتایج قطعی فرومون‌ها بر انسان‌ها یا مشکلاتی که در نبودشان ممکن است به‌وجود بیاید را بگوییم.

پژوهش‌ها در این رابطه چه می‌گویند؟


محققین بر سر وجود یا عدم وجود فرومون‌های انسانی باهم توافق ندارند. جز در سه مورد که از نظریۀ وجود فرومون‌ها پشتیبانی می‌کردند، بقیۀ پژوهش‌گران اعتبار تحقیقاتی را که در این زمینه انجام شده و وجود فرومون‌ها را تأیید می‌کنند، زیر سؤال می‌برند.
برای مثال تحقیقی که در این حوزه مکرراً به آن ارجاع داده می‌شود و در سال 1971 توسط روان‌شناسی به نام «مارتا مک‌کلینتُک» (McClintock) انجام شده، ادعا می‌کند که فرمون‌های زنانی که در کنار یکدیگر زندگی می‌کنند با تأثیر بر چرخۀ قاعدگی آن‌ها منجر به تغییر و هماهنگی زمانشان می‌شود. این خبر به‌سرعت بین همه پخش شد و پیش از این‌که بارها در نتیجۀ تحقیقات مشابه به‌عنوان یک شایعه رد شود، به یکی از باورهای عوام تبدیل شده بود.
دانشمندان سال‌ها روی فرومون‌ها و تأثیرات احتمالیش بر انسان‌ها تحقیق کردند ولی به دلیل پیچیدگی‌های تعاملات انسانی، تغییرپذیری ژنتیکی این بوها و خود ساختارهای مولکولی فرومون‌های انسانی نتوانستند از نظر علمی ارتباط قطعی بین فرومون و کشش جنسی را ثابت کنند. به‌علاوه این ترکیبات را نمی‌توان به راحتی جمع‌آوری و محصور کرد و به‌همین دلیل امکان هرگونه بررسی تجربی در شرایط کاملاً کنترل‌شده و تحت نظارت دقیق محققین را غیرممکن می‌کند.
همان‌طور که «برایتِن» می‌گوید:«چیزی که انجام این تحقیقات را به‌شدت دشوار می‌کند تلاش بیهودۀ محققین برای جمع‌آوری این بوها به‌منظور بررسی مجزای واکنش‌های انسانی به فرومون‌ها است. این درحالی است که در واقعیت انسان‌ها به‌غیر از پیغام‌های شیمیایی به متغیرهای زیادی برای تغییرات و واکنش‌های رفتاری نیاز دارند».
مشکل دیگر این است که هرکسی در ساختار دستگاه تنفسی فوقانیش عضو دماغی را برای دریافت و انتقال فرومون ندارد و حتی در مواردی که این عضو در روند تکاملی حذف نشده باشد، عملاً بی‌استفاده است. پس انسان‌ها در هر حال قادر به تشخیص فرومون نیستند. تحقیقات دیگری نیز در این حوزه ثابت می‌کنند که فرومون‌های جنسی در انسان‌ها تأثیری بر جذابیت جنسی یا ادراک جنسیتی ندارند.
اما همچنان پژوهش‌هایی هم در مورد فرومون‌ها وجود دارد که به نتایج خیره‌کننده‌ای دست پیدا کرده‌اند. مثلاً پژوهش‌گران سعی دارند تأثیر ترشحات غدد پستانی را به‌عنوان محرکی برای شیردهی در مادران بررسی کنند؛ ظاهراً با قراردادن این ترشحات زیر بینی نوزادان، میل به شیرخوردن از سینۀ مادرشان در آن‌ها تحریک می‌شود.

فرومون‌ها و کشش جنسی


دلیل به‌وجودآمدن فرضیۀ تأثیر فرومون‌ها بر کشش جنسی به احتمال وجود آندروستادینون (androstadienone) و آندروستِنون (androstenone) مربوط می‌شود که در عرق برخی از مردان ترشح می‌شود. گفته می‌شود که آندروستادینون می‌تواند بر میل جنسی در زنان تأثیر داشته باشد و آندروستِنون حاوی پیغام‌هایی در ارتباط با سلطه‌جویی و خشونت است.
هم‌چنین «مک‌نِیل» به فرومون دیگری به نام «آندروستانول» (androstanol) اشاره می‌کند که ظاهراً در ترکیبات عرق مشاهده شده و می‌تواند بخشی از هیپوتالاموس را فعال کند. نتایج مطالعه‌ای بر 16 زن دگرجنس‌گرا نشان می‌داد که بوییدن آندروستانول می‌تواند شبکه‌ای از پیغام‌های عصبی را در مغز فعال کند که در تولید‌مثل نقش دارد و شاید بتواند محرکی برای تغییرات و هماهنگی دوره‌های قاعدگی نیز به‌شمار بیاید.
«مک‌نِیل» توضیح می‌دهد که در بدن زنان نیز هورمون‌های بالقوه‌ای مثل «کُپلین» (copulin) و «استراتترینول» (estratetraenol) ترشح می‌شود که میزان آن در چرخۀ تخمک‌گذاری به اوج خودش می‌رسد. طبق پژوهشی که در مجلۀ (Evolutionary Psychology) منتشر شده است، مردان با «احساس‌کردن» این فرومون‌ها به‌نحوی به باروری زنان پی می‌برند و همین بر ترشح هورمون‌های تستسترون و بروز رفتارهای رقابتی مثل مراقبت و سلطه‌جویی در آن‌ها تأثیر می‌گذارد. هم‌چنین این فرضیه مطرح می‌شود که اشک زنان حاوی ساختارهای شیمیایی خاصی است که می‌تواند خشونت را در مردان کاهش دهد.
طبق همین فرضیات، روغن فرمون‌ها تمام این ساختارهای شیمیایی را در خودشان دارند و به عنوان محرکی برای کشش جنسی، شهوت، جذابیت و افزایش میل جنسی در دیگران عمل می‌کنند. با این حال شواهد محکمی برای پشتیبانی از این فرضیات و ادعاها وجود ندارد.

نقش بو


سال‌ها مطالعه نقش فرومون‌ها در جذب دیگران را ثابت نکرده است، اما به نظر «ربکا آلوارز استوری» (Rebecca Alvarez Story)، کارشناس ارشد علوم انسانی، سکس درمان‌گر و از مدیران ارشد سایت (Bloomi)، نباید از این واقعیت غافل بمانیم که بوها نقش مهمی در انتخاب پارتنر افراد ایفا می‌کنند. «آلوارز» توضیح می‌دهد: «اگر به دید بیولوژیکی به مسئله نگاه کنیم، سیستم بویایی ما بر اساس محرک‌ها عمل می‌کند و در فرآیندهایی مثل کشش جنسی، برانگیختگی و ایجاد حس رضایت نقش دارند. بنابراین وقتی کسی دوست دارد از نظر جنسی جذاب‌تر به‌نظر برسد، راحت‌ترین و مستقیم‌ترین راهش این است که بهداشت فردی را رعایت کند، هرگونه منشأ بوهای ناخوشایند را از بین ببرد و از عطرهای خوش‌بو استفاده کند».
اما اگر بخواهیم از دید تکامل و فرگشت به مسئله نگاه کنیم، باز هم درست‌ترین کار اعتماد به حس بویایی است؛ چرا که از قدیم بویایی در تقابل با محیط و بقا مهم‌ترین نقش را ایفا می‌کرده است. مطالعۀ کوچکی با شرکت 70 نفر، تأثیر حساسیت به بوها و نقش مثبت آن در تجربیات جنسی را نشان می‌دهد. در نتیجۀ این تحقیق زنان تحت تأثیر بوهای خوش، حین دخول ارگاسم‌های بیشتری را تجربه می‌کردند. در مطالعۀ دیگری که در مجلۀ «شخصیت و روان‌شناسی اجتماعی» (Personality and Social Psychology) به چاپ رسید، به صورت تصادفی از 96 زن خواسته شده بود که عطرهای مختلفی را امتحان کنند (بوی خنثی، بوی پارتنرشان، بوی فردی غریبه). در نتیجۀ این تحقیق، بوی پارتنر عاطفی فرد می‌تواند به کاهش استرس و بوی فردی غریبه می‌تواند سطح استرس را افزایش دهد. با این‌که می‌توانیم از این تحقیق نتیجه بگیریم بوها در تعاملات اجتماعی نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کنند ولی به بررسی‌های بیشتری برای نتیجه‌گیری‌ قطعی نیاز داریم.
براساس مطالعه‌ای در سال 2021، زنان بعد از مشاجره یا بروز مشکل در روابطشان، کمتر از قبل به بوی پارتنرشان جذب می‌شوند. «چاوز» می‌افزاید: «زوج‌هایی که در شرف طلاق هستند دیگر حس خوبی به بوی بدن یک‌دیگر ندارند و حتی متوجه بوهای ناخوشایندی در مورد پارتنرشان می‌شوند؛ مثلاً به نظرشان نفس یا عرق او بوی خوبی ندارد».
با این‌که درمورد تأثیر بوها بر شرایط روحی و افزایش تمایلات افراد می‌دانیم، اما نمی‌توانیم با اطمینان ادعا کنیم که فرومون‌ها بر جنبۀ عاطفی و احساسی افراد تأثیر داشته باشند، یا باور داشته باشیم که فرومون‌ها به همان صورتی در بدن انسان عمل می‌کنند که بر فیزیولوژی تولیدمثلی حیوانات تأثیر دارند. یادآوری این نکته بسیار مهم است، چرا که در اغلب موارد تأثیر فرومون‌ها (و روغن فرومون که گفته می‌شود عصارۀ فرومون را در خودش دارد) امری اثبات‌شده در نظر گرفته می‌شود.

انواع مختلف فرومون‌ها


در مجموع چهار دستۀ کلی در طبقه‌بندی انواع فرومون‌ها وجود دارد: آزادشونده‌ها، آغازگرها، علامت‌دهنده‌ها و تعدیل‌کننده‌ها (releasers, primers, signalers, and modulators)، که همۀ آن‌ها زمینه‌ساز و محرک بروز واکنش‌ها و رفتارهای مختلفی در بدن ما هستند.

1. فرومون‌های آزادشونده
فرومون‌های آزادشونده سریع عمل می‌کنند و عموماً محرک بروز واکنش‌های مشخص و سریعی مثل جذب‌کردن یا جذب‌شدن به فردی دیگر به‌عنوان جفت احتمالی است.

2. فرومون‌های آغازگر
فرومون‌های آغازگر فیزیولوژی فرد دریافت‌کننده را تحت تأثیر قرار می‌دهند و بعد از گذشت بازۀ زمانی مشخصی می‌توانند بر رفتار شخص نیز تأثیر داشته باشند. هدف اصلی این فرومون‌ها اثرگذاشتن بر فرآیند‌های تکاملی و تولیدمثلی مثل بلوغ جنسی، چرخۀ قاعدگی و بارداری است.

3. فرومون‌های علامت‌دهنده
فرومون‌های علامت‌دهنده، اطلاعات و نشانه‌های اجتماعی را به گیرنده منتقل می‌کنند. به غیر از مشخص‌کردن سن و جنسیت، این دسته از فرومون‌ها رایحۀ ژنتیکی منحصربه‌فردی دارند که حتی باعث می‌شود مادر تنها با حس بویایی بتواند نوزاد تازه متولدشده‌اش را تشخیص دهد. «شفیع‌پور» همچنین اضافه می‌کند که رایحه‌ها یکی از عوامل کلیدی در شکل‌دادن پیوند بین مادر و فرزند به‌حساب می‌آیند و در ایجاد حس تعلق از همان ابتدای تولد، نقش مهمی ایفا می‌کنند.

4. فرومون‌های تعدیل‌کننده
فرومون‌های تعدیل‌کننده که عمدتاً در ترکیبات عرق یافت می‌شود، می‌توانند از نظر عصب‌روان‌شناختی بر گیرندۀ آن تأثیر بگذارد که شاید از نشانه‌های اولیۀ آن تغییر در چرخۀ قاعدگی یا تغییرات خلق‌وخو باشد. پژوهش‌ها نشان داده که قراردادن این فرومون زیر بینی در افراد می‌تواند احساس خوشایندی را به‌وجود بیاورد و تمرکز آن‌ها را بالا ببرد.

سخن آخر


پژوهش‌ها در زمینۀ فرومون‌ها و نقش آن‌ها در انسان‌ها هم‌چنان ادامه دارد و ممکن است در آینده اطلاعات و شواهد بیشتری برای اثبات وجود آن‌ها، عملکرد دقیقشان و واکنش‌های احتمالی گیرنده به آن‌ها کشف شود. با این‌که رابطۀ دقیق فرومون و توانایی آن‌ها به‌عنوان محرک جنسی همچنان ناشناخته باقی مانده است، اما درک برانگیختگی جنسی تنها بخش مهمی است که می‌توانید به آن کنترل داشته باشید.
«برایتن» در این خصوص می‌گوید: «نکته‌ای که در اکثر این گفت‌وگوها از قلم می‌افتد چگونگی برانگیختگی جنسی تحت تأثیر فرومون‌ها است. این باور که هر زنی قرار است تحت تأثیر فرومون‌ها خودبه‌خود تحریک شود کاملاً نادرست است و زنان برای جذب یا تحریک به چیزی بیشتر از بدن سکسی یا بوی خوب نیاز دارند. شرکت‌های زیادی سعی در تولید فرومون‌های محرک جنسی داشته‌اند ولی پیش‌فرض اشتباهی که در مورد استفاده از این محصولات وجود دارد این است که به محض این‌که زنی بوی آن‌ها را روی تن شما احساس کند تحریک و جذب شما می‌شود».
به بیان دیگر اگر مایلید از جنبۀ علمی فرومون‌های جنسی در جهت جذابیت بیشتر جنسی یا برانگیختگی دیگران استفاده کنید، روش اشتباهی را انتخاب کرده‌اید. همان‌طور که «برایتن» نتیجه گیری می‌کند: «میل جنسی و برانگیختگی به‌شکل دل‌پذیری پیچیدگی‌های بیشتری نسبت به ظاهرشان دارند».

منبع