پاتریک مک‌گینیس، نویسندۀ امریکایی در سال 2002 اصطلاح فومو(1) را برای بیان یکی از پیامدهای روانی استفاده از شبکه‌های اجتماعی بکار برد. این اصطلاح به ترسِ ناشی از «جا ماندن»، « از دست دادن»، « شامل نشدن»، « حذف شدن» و « کنار گذاشته‌شدن» اشاره دارد. کاربر شبکه‌های اجتماعی به عکس‌هایی که دیگران، و به ویژه دوستان و آشنایانش، در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌کنند نگاه می‌کند، و دوباره نگاه می‌کند، حسدش برانگیخته می‌شود و حس تلخی به سراغ او می‌آید، حسی از اینکه آنها خوش‌اند و او از هر چه خوشی است جا مانده، آنها با هم‌اند و دارند از اوقاتشان لذت می‌برند و او را کنار گذاشته‌اند. ترسِ از دست دادن فرصتِ حضور، یکی از معانی اولیۀ فومو است.

پس از آنکه مک‌گینیس از چنین پیامدی سخن گفت تحقیقات روان‌شناسان و پژوهشگران رفتارشناسی در اینترنت دربارۀ چنین موضوعاتی بیشتر شد. با این تحقیقات، برداشت های جدیدتری از فومو ارائه شد. در کل فومو دربرگیرندۀ ترس و واهمۀ «جا ماندن از جهان» است. وقتی به اینترنت متصل نیستیم این احساس را داریم که جهان به‌مانند رودخانه‌ای پیش می‌رود و ما به شکل سرزنش‌آمیزی در جای خود دچار سکون و سکوت شده‌ایم. کاربرانی که پیوسته تلفن همراه خود را در دست می‌گیرند و چشم از صفحۀ آن برنمی‌دارند، آنانی که بدون دلیل مدام در حال «پیج‌گردی» هستند و به معنای واقعی کلمه تبدیل به «ولگردِ وبگرد» شده‌اند بیشتر دچار چنین احساسی می‌شوند. آنان وقتی تلفن همراه یا اتصال به اینترنت را، حتی برای دقایقی، از دست می‌دهند دچار وضعیت‌های روانی نگران‌کننده‌ای می‌شوند که «ترسِ از‌جا‌ماندن از دنیا» تنها یکی از آنهاست. در این خصوص، با الهام از جملۀ مشهور دکارت یعنی «من می‌اندیشم پس هستم»، دربارۀ این گروه از افراد می توان گفت که به سندروم «من اینترنت ندارم پس نیستم» دچار می‌شوند.

در همین خصوص، تحقیقات نشان داد که کاربران شبکه‌های اجتماعی علاوه بر اینکه از دیدن عکس‌های سرخوشی و لذت‌های روزمرۀ دوستان‌شان، به احتمال، دچار « فومو » می‌شوند با ندیدن عکس‌ها هم حس و حال خوبی ندارند. برخی این حس و حال را با «مومو» MOMO (2)شرح دادند که می‌تواند به معنای «رمز و راز یا معمای جا ماندن» باشد. وقتی هیچ عکسی از رویدادهای زندگی روزمرۀ دوستان و آشنایان منتشر نمی‌شود حتما کاسه‌ای زیر نیم‌کاسه است. در این وضعیت کاربرِ شبکه‌های اجتماعی مدام دچار این وسواس فکری است که با منتشر نکردن عکس، آنها نمی‌خواهند او از موضوعی باخبر شود. آنها دارند خوشی‌ها، دورهمی‌ها، گشت‌و‌گذارهایشان را از او پنهان می‌کنند.
پیامدهای روانی استفادۀ بیش از حد از شبکه های اجتماعی یا حضور آنلاین، به دو وضعیت یاد شده محدود نمی‌شود. محققان از «فو-مومو»(3)، «فوجی»(4) و دهها اصطلاح دیگر می‌گویند که همگی بیانگر تأثیرات نامطلوب اینترنت بر روان کاربران است. برای مثال منظور از فوجی یا ترس از پیوستن، نداشتن اعتماد بنفس و همچنین واهمۀ پیوستن به گروههای مجازی است. ترس از اینکه هیچ کس نظرات یا واکنش‌های ما را «لایک» یا پسند نکند و حسی از تنهایی به سراغ ما بیاید.

شاید برخی از خوانندگان این متن، آنچه گفته شد را نه مسئله‌ای جدی، بلکه متعلق به بخش‌های کوچکی از کاربران شبکه‌های اجتماعی بدانند ولی بدون تردید این مشکلات در نسل جدید که به «بومی‌های دیجیتال» مشهورند یعنی نسلی که تولد و رشدش در عصر اینترنت اتفاق افتاده است جدی‌تر به نظر می‌رسد.

در نهایت آنکه اگر وضعیتی مانند فومو را در یک سر طیف قرار دهیم در آنطرف آن وضعیتی با عنوان جومو(5) به معنای «لذتِ از ‌جا‌‌ماندن» است. در این وضعیت، فرد ارتباط خود را با اینترنت قطع می‌کند و از ساعات و لحظات بدون اینترنت خود لذت می‌برد و خود را مشغول کاری دیگر می‌نماید. این گروه از افراد عدم اتصال به اینترنت و عدم حضور در شبکه‌های اجتماعی را موجب آرامش و آسودگی خود می‌دانند. روشن است که این وضعیت غیرواقع‌بینانه است و با توجه به شرایط و مناسبات زندگی امروزی، غیرعملی و ناممکن به نظر می‌رسد، هر چند هم اکنون برخی افراد «متفاوت‌پیشه» آگاهانه چنین رویه‌ای را انتخاب کرده‌اند.

کاش بتوان در این طیف جایی بین «فومو» و «جومو» یافت. جایی که تمام لحظات و دقایق زندگی به تلفن همراه ختم نشود و از تلفن همراه آغاز نگردد. دقایقی که بتوان گفت« من هستم» و مانند ماشینِ پارک‌شده در پارکینگ، یا تلویزیون خاموش اتاق پذیرایی، یا چراغ روشن مطالعه، « تلفن همراه هم برای من و در خدمت من هست».
▪️فردین علیخواه-گروه جامعه‌شناسی دانشگاه گیلان
…
1-FOMO: Fear of missing out
2-MOMO: mystery of missing out
3-Fo-Fomo: Fear of mystery of the missing out
4-FOJI: Fear of Joining In
5-Jomo: The joy of missing out