عهدي كه بين آدم و خداوند برقرار شد و طي آن آدم امانت شعور و مختار بودن را با همه فرصت ها و خطرهايش قبول نمود، در سنگ كعبه عينيت يافته است. از لحاظ معنوي، اين عهد در قرآن آمده است كه اسلام خود توضيح روشني از اين پيمان دروني ما بين خدا و انسان است. در آيه “آيا من پروردگار شما نيستم” (سوره اعراف آيه ۱۷۲) خداونداين پيمان را حتي قبل از شروع دوران تاريخ و پيدايش زمين مطرح مي كند و آدم با پاسخ “بله، ما گواهي مي دهيم” اين دعوت را بر عهده گرفت و قبول نمود كه امانت “بنده خداوند بودن” را متحملشود. در اين “آري” راز و اهميت خاص وجود انسان و همين طور زندگي اين موجود به عنوان خليفه خداوند بر زمين نهفته شده است.
قرآن داراي پيامي ست كه با آن مي توان اين پيمان را پاس داشتو واقعيت وجود انساني طي آن تكميل مي شود. بنابراين قرآن واقعيت بنيادين اسلام است. جهاني ست كه مسلمان در آن زندگي مي كند، با آن زاده مي شود، چه اولين جمله اي كه در گوش كودك مسلمان تازه به دنيا آمده خوانده مي شود همان شهادت است كه درقرآن آمده است. در دوران طفوليت، بخش هاي معيني از آن را ياد مي گيرد و در بدو تكلم شروع به تكرار اصطلاحات رايجش مي كند. سوره هايي از آن را در نماز روزانه اش تكرارمي كند. با خواندن سورههايي از آن ازدواج مي كند و وقتي مي ميرد برايش قرآن مي خوانند. قرآن مانند پارچه اي ست كه زندگييك فرد مسلمان از آن به وجود آمده است، جملاتش رشته هايي هستند كه روح مسلمان از آن بافتهشده است.
قرآن براي مسلمان وحي ست از جانب خدا و كتابي ست كه در آن پيام خدا نهفته است. كلام خداوند است كه فرشته مقرب، جبرئيل بر پيامبر آشكار ساخت. پيامبر، محملي ست كه خداوند وي را براي وحي كلامش و كتابش كه روح و كلماتي مقدس دارند،برگزيد. نه تنها مفهوم و معاني از جانب خداست بلكه شكل و قالب هم كه لازمه وحي هستند نيز الهي است.
بر اساس منابع سنتي، كه تنها همان منابع در پرسيدن اين سئوالها اهميت دارند، قرآن وقتي بر پيامبر نازل شد كه اغلب بخش از اوقات خويش را در غار حراء و نزديك مكه به سر مي برد. ناگهان ، سريره قابل انساني، با فرشته مقرب جبرئيل پاره پاره گشت. نقش جبرئيل در دين اسلام دربسياري از موارد شبيه به نقش روحالقدس در دين مسيحيت است. جبرئيل به پيامبر گفت: “بخوان” و با اين كلام نزول پيام الهي آغاز گشت.
به دليل اُمي بودن پيامبر (ص) ، بهدستور جبرئيل كه گفت (بخوان) پاسخ داد خواندن نمي دانم، اما خود پيام الهي، قدرت (خواندن) كتاب خدا را به ايشان داد و از اين رو پذيرنده انساني پيامي كه آن را به بشريتشناسانده گشت.قبول اين واقعيت ديني، به مانند ديگر وقايع مشابه در سنت هاي ديگر، براي منطق بشريدشوار مي نمايد.
اين امر نه به دليلي اين است كه حقيقتي غير منطقي ست، بل به دليل اين است كه عقل استدلالي ما ازتجربه محسوس روزانه مان تغذيه مي شود و پديده اي فراتر از محدوده آن تجربه، تعجب برانگيز است. مي پرسند چگونه ممكن استپيامبر اُمي باشد اما بتواند بخواند. چگونه ممكن است ايشان سواد نداشته باشد و در عين حال قرآني را بر زبان بياورد كه در زبان عربي زيباترين اثر ادبي ست، كتابي كه بلاغتش خود بزرگترين معجزه در اسلام است.
بسيري از نويسندگان غربي در مورد اين سئوال اساسي مي نويسند، بااين فرض كه قرآن كلام خدا نيستو از ملكوت خداوند وحي نشده است، شروع مي كنند. اين فرضيه عموماً در لفافه به اصطلاح “واقع بيني” و"عملي نگري" نهان شده است.
بنابراين بايد توضيح داده شود. اگر قرآن كلام خدا نباشد، به نظر آنان بايد اثر پيامبر باشد و بنابراين ايشان بايد شاعري بسيار توانا بوده باشد و نمي توانسته فردي بي سواد باشد. ايشان بايد قطعاتياز جامعه يهويديان مدينه يا از راهبههاي مسيحي در سوريه يادگرفته و اين قطعات را در كنار هم گذاشته تاكتاب پديد آيد و اين كتاب در نظر اينمنتقدين كپي ضعيفي از ديگر كتب مقدس مانند تورات و يا انجيل است.
چنين نظري براي كسي كه وحي را اصلا قبول ندارد، مي تواند قابل دفاع باشد. اما شگفت آنجاست كه چنين نظراتي را از نويسندگاني مي شنويم كه اغلب دين مسيحيت و يهود را جزء حقايق وحياني مي دانند.
كافي ست تا مقايسه اي ميان اسلامو به عنوان مثال مسيحيت به عمل آوريم تا متوجه شويم كه چرا بايد پيامبر (ص) اُمي باشد و چرا كسي كه دين را به صورت ماوراء الطبيعي و عقلي درك مي كند يا بايدتمام ادياني را كه مانند دين خويش است بپذيرد و يا خود را به دست تناقض گويي هاي عقلي و يا دوروييهاي معنوي بسپارد.
البته مي توان مقايسه اي ميان مسلمان و مسيحيت به عمل آورد. بدين ترتيب كه حضرت محمد (ص) رابا حضرت مسيح (ع)، قرآن را با عهدجديد، جبرئيل را با روح القدس، زبان عربي را با زبان آرامي، همان زباني كه مسيح با آن تكلم مي كرد و … مقايسه كرد. به اين ترتيب كتاب مقدس يك مذهب با مذهب ديگر، شخصيت اصلي يك دين با دين ديگر و … مقايسه شود. اين گونه مقايسه معنا محور است و شناخت مفيدي از ساختار دو دين بر ما حاصل مي كند. اما براي فهم اينكه قرآن در نظر مسلمان ها چگونه است و چرا پيامبر (ص) بايد بر اساس عقيده اسلامي درس ناخوانده بوده باشد، بايد از ديدگاه ديگري به اين مقايسه توجه كنيم.
كلمه خدا در اسلام همان قرآن است،مريم عذرا در مسيحيت حامل اين پيامالهي ست. در اسلام حامل اين پيام روح پيامبر (ص) است. پيامبر (ص) بايد اُمي مي بود، درست به همان علت كه مريم عذرا بايد باكره مي بود. كلام الهي تنها بايد بر لوح پاك و دست نخورده بشري نگاشته شود. اگر اين كلام به صورت جسم باشد، خلوص آن در بكارت مادري كه اين كلام از او تولد مي يابد، متجلي مي شود. و اگر به صورت كتاب باشد، نماد اين خلوص سرشت اُمي شخصي ست كه براي ابلاغ اين كلام از ميان مردم برگزيده شده است. با هيچ منطقي نمي توان سرشت اُمي پيامبر را انكار نمود و در عين حال از بكارت مريم عذرا دفاع كرد. هر دو نمادي از جنبه ژرف اين رازوحي اند و اگر اين فهميده شود،
نمي توان يكي از اين دو نماد را پذيرفت و ديگري را رد كرد.سرشت اُمي پيامبر (ص) نشان مي دهد كه چگونه پذيرندگي انساني در برابر الهيت حالتي كاملا منفعل دارد. اگر اين خلوص و بكارت روح موجود نمي بود، كلام الهي با دانش محض بشري آلوده مي شد و در حالت خلوص بكر و دست نخورده اش به آدميان نمي رسيد. پيامبر (ص) در برابر وحي كه از خداوند دريافت مي كرد، كاملا منفعل بود. ايشان به وحي هيچ چيزي نيفزود، ايشان كتابي ننوشت اما كتاب مقدس را به بشريت عرضه نمود.
اگر بخواهيم فراتر از اين مقايسه برويم، مي توانيم به اين واقعيت اشاره كنيم كه قرآن، كلام خدا، با مسيح (ع) در مسيحيت و صورت اين كتاب كه به مثابه محتواي آن به فرمان ملكوت تنظيم شده است، باپيكر مسيح تطبيق يافته است.
قالب قرآن زبان عربي ست كه به لحاظ ديني به همان اندازه از قرآن جدايي ناپذير است كه جسم مسيح از خودش. زبان عربي زبان مقدس اسلام است و تنها زبان علمي و فرهنگيآن نيست، زيرا در اين عرصه زبان فارسي در ممالك شرقي اسلام از ايران تا چين، نقش حياتي داشته است. زبان عربي زبان مقدسي است به اين معنا كه جزء لاينفك وحي
قرآني ست و اصوات و بياناتش در اعمال عبادي اسلام نقش دارند.
بديهي ست كه اسلام تنها براي اعراب نيامده است و مسلمان مومنلازم نيست كه زبان عربي را كاملا بشناسد. بسياري از اولياء بزرگ مسلمانان به سختي قادر به خواندن ويا تكلم عربي بوده اند. وليآياتي از قرآن كه در نمازها و اعمالعبادي خوانده مي شود بايد به زبان مقدس عربي باشند، زيرا تنها با اين زبان است كه مي توان به محتوا رخنه كرد. به همين دليل است كه گرچه لازم نيست كه براي مسلمان شدن، عربي فصيح بدانيم، اما بايد حداقل آيات قرآني را كه نقش حياتي در اعمال عبادي مان دارند، آموخته باشيم. در ضمن به همين دليل، قرآن را نمي توان به علت مقاصد عبادي به ديگر زبان ها ترجمه كرد و به همين دليل است كه مسلمانان غير عرب هميشهسعي به تدريس و تحصيل زبان عربي داشته اند. البته نه زبان محاوره اي عربي كه بدان مي توان در موردامور روزمره تكلم كرد، بلكه آن زبان عربي قرآني كه بخشي از آموزش و پرورش مذهبي در سراسر جهان اسلام است و مسلمانان را در خواندن و فهم كتابخدا كمك مي كنند.
براي غربي ها مشكل است كه معناي زبان مقدس و همين طور عملكرد آن در اجراي اعمال مذهبي را درك كنند. به دليل اينكه در زبان مسيحي، زبان مقدس وجود ندارد و به همين دليل بسياري از مسلمانان متجدد قادر به فهم اين مهم نيستند، چه مسلمانان غير عربي هستند كه سعي دارند زبان هاي اسلامي ديگر را جايگزين زبان عربي كنند. اين گروه اخير از اين واقعيت بهره مي برند كه خداوند زبان عربي را به عنوان زبان وحي انتخاب نمود، نه فقط براي اعراب، بلكه براي بخش اعظمي از انسان هاو نقش مقدس زبان عربي در اسلام رابا نقش فرعي اين زبان در گونه هايرايج ملي گرايي قومي و زباني به غلط يكي مي گيرند.
براي فهم نقش زبان عربي در اسلامبايد نگاهي مختصر به ديگر سنت هاي ديني بزرگ جهان كنيم. بلافاصله ديده مي شود كه دو گونه سنت وجود دارد: يكي سنتي ست كه مربوط به پرچم دار آن سنت مي شود و بنابراين به آن “نزول الهي”، تجسم الهي و يا در زبان هندي"آواتارا" گفته مي شود كه خود “كلام الهي” است. در اين سنت ها زبان مقدس وجود ندارد به دليل اينكه بدن و يا شكل ظاهري بنيانگذار خود صورت خارجي كلام خداست. براي مثال، در مسيحيت، مسيح خود كلام خداست و ربطي به آن ندارد كه مراسم عشاء رباني به زبان يوناني يا لاتين به جا آورده شود يا به زبان عربي يا فارسي. زبان لاتين در كليساي كاتوليك جزء مراسم عبادي بوده و نه زبان مقدس آن.
يا اگر بخواهيم شرايط را در خارج از سنت هاي ابراهيمي در نظر بگيريم،در آيين بودا،‌خود شخص بودا"آواتارا" و يا “تجسم” است. متون ابتدايي مذهب بودايي ،‌ابتدا به زبانسانسكريت بود. بعدها به زبان هايبالي، تاميل، تبتي، چيني، ژاپني و ديگر زبان ها ترجمه شد. فردي مي تواند بودايي شايسته اي باشد، اما زبان سانسكريت نداند و يا متون ادبي را براي مثال به زبان ژاپني بخواند. در انيجا هم قالب “كلام” زبان نيست، زيرا “كلام” نه يك كتاب بلكه يك شخص است. قالب همان جنبه خارجي شخص بوداست و مي دانيم كه در دين بودائيسم و مسيحيت در ديگر جوانب با هم تفاوت دارند ، سنت هاي ديگري هم هستند كه در آنها پرچمدار دين، خودپيام ملكوت،‌ يعني كلام خدا، نيست، بلكه پيام آور (كلام) است. در واقع اسلام تمام وحي ها را تحت اين جنبه در نظر مي گيرد، به طوريكه پرچم دار يك دين را رسول خطابمي كند، كه در معناي تحت الفظي يعني كسي كه رسالت يا پيامي را از طرف خدا مي آورد. از آنجا كه در اين
دين ها، پرچم دار دين خود كلام خدا نيست و صورت ظاهري اش مستقيماً صورت كلمه نيست، بايدزبان مقدسي وجود داشته باشد كه پيوندي ناگسستني با محتواي پيام دارد و بنابر مشيت الهي به عنوان محمل بيان آن انتخاب شده است. اصوات و كلمات اين زبان مقدس، جزءي از وحي اند و در اين اديان همان نقش جسم مسيح در مسيحيت را دارند.
اگر بخواهيم دوباره مثالهايي ذكر كنيم، مي توان از يهوديت و اسلام و در فضايي متفاوت از هندوئيسم نام برد. موسي (ع) پيامبري بود كه پيامي را از عالم ملكوت آورد. اينپيام به زبان مقدس عبري بود. يك يهودي ارتدوكسي مي تواند فلسفه و الهيات يهود را به زبان عربي بنويسد، همان طور كه موسي ابن ميمون اين كار را كرد، ولي نمي تواند در انجام مناسك عبادي خود و نيزبراي خواندن تورات در اعمال عبادي خود، از زباني غير از زبان عبري استفادهكند. وي
مي تواند از زباني ديگر مانند زبان يوناني، همانگونه كه فيلو انجام داد،به تحليل فلسفي يا ريشه شناسي لغت هاي تورات بپردازد، ولي نمي تواند در “محضر الهي” كتاب خدا شركت كند به جز از طريق زبان مقدس يهوديت. در هندوئيسم
مي توان كتاب ودا را بارها به زبان بنگالي خواند، اما باز در مناسك مذهبي، برهمن ها بايد ودا را به زبان سانسكريت بخوانند. سانسكريت زبان مقدس هندوئيسم است، اما بودائيسم كه در آغاز از اين زبان استفاده مي كرد، به همان طريق متكي به اين زبان نيست. اين با لحاظ همه تفاوتهاي لازم، در مورد مسيحيت در برابر زبان عبري يا آرامي نيز صدق مي كند. در پرتو اين تحليل شايد آسان تر بتوان نقش زبان عربي در اسلام را درك كرد. يك ايراني مي توانسته است يك فيلسوف يا دانشمند مسلمان واقعي باشد و به زبان فارسي بنويسد كه اغلب هم چنين بوده است،‌ يا مي توانسته است شعر عرفاني به زبان فارسي بسرايد تا حدي كه شعر عارفانه در زبان فارسي غني تر است تا در زبان عربي. يك فرد تُرك مي توانسته بر ميليون ها مسلمان به عنوان سلطان حكومت كند، اما نتواند به زبان عربي تكلم كند، كما اين كه چندين قرن اين گونه بوده است. يك فرد مسلمان شبه قاره هند مي توانسته به زبان فارسي، بيشتر از خود ايراني ها،‌در مورد فقه اسلامي بنويسد، از آنجا كه زبان عرب فقط بخشي از دنياي اسلام است، همه اين موارد، مواردي حقيقي و در واقع كاملا طبيعي اند. اما نه فرد پارسي زبان و نه تُرك و نه مسلمان هندي زبان اگر به زباني غيراز زبان عربي در نماز روزانه استفاده كند،‌نمي تواند از بركت قرآن سهمي ببرد و اعمال عبادي خويش را انجام دهد.
تآثير نمازهاي شرعي، ادعيه، اذكار و غيره ، نه فقط در محتواي آن، بلكه در همان اصوات و طنين هاي زبان مقدس درج شده است. دين، فلسفه يا الهيا نيست كه فقط به مرتبه ذهني افراد بپردازد، دين روشي براي منسجم ساختن تمام وجود ما، اعم از فرم فيزيكي و رواني آن است. زبان مقدس درست به مثابه وسيله اي مطابق با مشيت الهي است كه با آن آدمي مي تواند نه فقط به حقايق دين بيانديشد، كه اين فقط مختص افرادي با يك نوع ذهنيت خاص است، بلكه از آن طريق مي تواند با تمام وجود در “اصل الهي” سهيم شود. اين حقيقتي جهاني ست، به خصوص در مورد قرآن كه عبارات و آيات آن راهنمايي براي زندگي مسلمانان است و تكرار مستمر آن، حفاظي آسماني براي آدمي در برابر سختي هاي زندگي فراهم مي آورد. بسياري از انسان ها به خصوص غير مسلمين، وقتي كه قرآن را براي اولين بار مي خوانند، ازچيزي كه در ديدگاه بشري نوعي ناسازگاري به نظر ميرسد،‌ تعجب مي كنند. اين كتاب، نه يك متن كاملا عرفاني و نه يك كتاب راهنماي منطق ارسطويي است. هر چند كه هم عرفان در آن آمده و هم منطق. فقط شعر نيست، گرچه قوي ترين نوع شعر را در بر دارد. در متن قرآن مي بينيم كه زبان بشري در اثر نيروي كلام الهي در نورديده شده است. گويي زبان بشري هزار تكه شده است به مانندموجي كه در برخورد با صخره هاي دريا هزار قطره مي شود. در همين تا ثير خرد كننده اي كه بر زبان قرآن بر جاي مانده است، قدرت خاستگاه الهي قرآن را احساس مي كنيم. در قرآن به وضوح مي بينيم كه زبان بشري با همه ضعف هاي ذاتي اش، ناگهان به وسيله اي براي كلام الهي مبدل مي شود و ناتواني اش را در برابر نيرويي بي نهايت بزرگ تر از آن كه در خيال بشر بگنجد، مشاهده مي كنيم.
قرآن به مانند ديگر متون مقدس، نبايد با نوشته هاي آدمي مقايسه شود، زيرا قرآن دقيقاً پيام الهي در قالب زبان
بشري ست. اين واقعيت در مورد كتاب مقدس هم صادق است، و بايد در ذهن داشت كه كتاب مقدس نه فقط انجيل بلكه عهد عتيق و كتاب مكاشفات يوحنا نيز هست. ممكن است در قرآن به چيزي بر بخوريم كه بي ربط به نظر برسد، در حاليكه اين متن مقدس نيست كه بي انسجام است، بلكه اين انسان است كه بي انسجام مي نمايد و بايد بكوشد تا خود را با محور اصلي اش متحد سازد تا معني كلام الهي بر وي روشن شود و پيام دروني اش بر وي مكشوف گردد.
مشكلي كه در خواندن قرآن و سعيبر فهم معني آن وجود دارد، قياس ناپذيري بين پيام الهي و محمل بشري ست. بين آنچه كه خداوند فرموده است و آن چيزي كه آدمي در قالب زباني خاص ، قادر به استماع آن است. زباني كه هر چند مقدس وليزبان اكثر انسان هاست. اما به اين دليل مقدس است كه خداوند آن را به عنوان وسيله ارتباطي خويش برگزيد، و او هميشه با زباني"سخن" مي گويد كه ازلي ست و ژرف ترين حقايق را در قالب ملموس ترين اصطلاحات به بيان مي آورد. اين فقط بعدهاست كه زبان مقدس بُعدهاي انتزاعي و فلسفي ايجاد مي كند. زبان مقدس ژرف است و معمولا از لحاظ سطح و فرم رشد نكرده است و نمونه اش را مي توان در قرآن عربي ديد. هر كلمه شامل دنيايي از معاني ست و هيچ گاه توضيحي كاملا"عرضي" و آموزشي درباره محتوا ندارد.
با اين حال، قرآن شامل انواع مختلفي از سوره ها و آيه هاست، كهبرخي آموزشي و برخي توضيحي هستند. البته نه كاملا و برخي حالتشعري دارند و معمولا كوتاه هستند و از بلاغت برخوردارند. قرآن شامل فراواني و در هم تنيدگي زندگي گياهان در جنگل ها و همين طور هندسه، توازن و وضوح قلمرو جامدات بلوري كه در مقابل نور قرار گرفته، توام شده است. كليد هنرهاي اسلامي، در واقع تلفيق گياهان و اشكال جامداتي است كه خود از قالب بيان قرآن، كه اين خصوصيت را به وضوح نمايان مي سازد، الهام گرفته است.برخي آيات وسوره ها به صورت اسليمي ها بسط داده شده اند. اسليمي هايي كهبعدها در عالم مادي در قالب تزئين مساجد كه با آيات قرآن تركيب شده اند، عينيت يافته است. ديگر آيات، انفجارهاي ناگهاني همان انديشه روشن و صريح زباني هستند كه غالباً هندسي تر و متقارن تر است و در سوره هاي اخير كتاب مقدس ديده مي شوند.
حال، قدرت قرآن در آن نيست كه به توضيح وقايع تاريخي يا پديده ها بپردازد، در آن است كه قرآن نماديست كه معني اش هميشه معتبرمي باشد، زيرا به حقيقتي خاص در زبان هاي خاص محدود نمي شود بلكه به حقايقي توجه دارد كه به دليل جاي داشتن آنها در سرشت اشياء ، ابدي هستند. البته قرآن به برخي حقايق ويژه مانند طغيان گروهي از
انسان ها در مقابل خداوندشان و مجازات آنها اشاره مي كند، حقايقي كه در عهد عتيق هم وجود دارند. اما اين گونه حقايق قدرت خود را حفظ مي كنند، زيرا آنها نمادي از واقعياتيهستند كه هميشه حضور دارند. معجزه قرآن در آنست كه داراي زبانيست كه پس از چهارده قرن، همان طور كه در ابتداي ظهورش انجام داد،مي تواند روح انسان ها را به حركت در آورد. صداي قرآن خود باعث حركت مسلمان مي شود و گفته مي شود محك ايمان يك مسلمان اين است كه آيا با صداي اذان و تلاوت قرآن به حركت مي افتد. اين قدرت در ذات قرآن به عنوان نماد و نه واقعيت وجود دارد، به عنوان نمادي از حقيقت كه انسان را در اينجا و اكنونتحت الشعاع قرار داده است.
قرآن در منابع اسلام سنتي سه نام دارد كه ماهيت و ساختار آن را روشنمي كند. كتاب مقدس اسلام ابتدا، القرآن و سپس الفرقان و درنهايت امالكتاب است. اين كتاب، در ابتدا الفرقاناست، يعني نوعي از خواندن كه اسمعام اين كتاب از آن آمده است. قرآن همچنين الفرقان نام دارد كه معني آن نوعي تمايز و فرق گذاري ست. و در نهايت ام الكتاب است كه يعني مادر تمام كتاب ها. در اين سهنام مي توان اهميت ژرف اين كتاب را در اسلام دريافت. قرآن نوعي خواندن است به اين معنا كه ابزاري براي تمركز بر حقيقت است. به خاطر اين كه “خواندن” تمركزي ست كه در آن افكار و انديشه ها به سمت بيان غايتي يكسان معطوف شده است. بدين ترتيب قرآن تركيبي از “ايده ها” و "افك