در اینجا قصد دارم خیلی خلاصه و بر اساس اسناد تاریخی, واقعیاتی رو در مورد داستان عاشورا بنویسم. قصد من بیان اتفاقات آن دوران آنگونه که بر اساس اسناد تاریخی اتفاق افتاده اند, به دور از هرگونه حب و بغض و تعصبات است. البته این مطالب با دیدگاه رایج در بین عوام در مورد واقعه عاشورا متفاوت هست و این مسلما به مذاق خیلی از دوستان خوش نخواهد آمد ولی هدف از نوشتن این متن مسلما تکرار مکررات نیست بلکه دعوتی است به مطالعه و تعقل. قصد تحمیل دیدگاه خاصی هم در بین نیست. مطالبی بیان میشه و هر کس بنا به انصاف, روشن بینی و بی طرفی خودش میتونه برداشت خودش رو از این واقعیات داشته باشه:

1.واقعیت اینه که حسین برای به دست آوردن قدرت قیام/کودتا کرد (کتاب شهید جاوید و تمامی مراجع ذکر شده). در عرف عرب در آن زمان اینکه یک فرد شاخصی مثل حسین که هم نواده پیامبر هست هم فرزند خلیفه قبلی, با خلیفه وقت بیعت نکند و شبانه از شهر فرار کند چیزی معادل کودتا در دنیای امروز بوده است. علاوه بر این حسین سعی کرد که از کوفیان برای به دست گرفتن قدرت یارگیری کند و آنها را بر علیه خلیفه وقت بشوراند, اما در بین راه کوفه عمال خلیفه راه رو بر او بستند و او را کشتند. اینکه کوفیان برای او نامه نوشتند…ماهیت داستان را عوض نمیکند. شما اگر قصد کودتا نداشته باشید خیلی راحت اون دعوتها رو رد میکنید.

2.وقتی صحبت از یک تحلیل تاریخی میشود دیگر اینکه چه کسی “حق” است و چه کسی “باطل” معنی ندارد. اینکه میگوییم حسین بر علیه یزید کودتا کرد دلیل بر این نیست که یزید بر “حق” بوده! صرفا بیان این واقعیت تاریخی است که معاویه از چند سال قبل از مرگش با بزرگان عرب برای خلافت یزید رایزنی کرده بود و زمینه های لازم را برای خلافت او فراهم کرده بود. ضمنا پیش بینی کرده بود که 4 نفر از فرزندان بزرگان عرب با خلافت یزید مخالفت خواهند کرد و برای هر کدام هم تدبیری اندیشیده بود.

3.حسین برای شهادت نرفته بود بلکه هدف او کسب قدرت بود. چرا که وقتی راه رو بر او میبندند, بارها از عمر سعد میخواهد که به او و همراهانش اجازه بدهند که برگردند یا به جای دیگه ای بروند. این موضوع در اسناد مختلف تاریخی ثبت و ضبط شده (مثلا تاریخ طبری ، جلد ۷ ، صفحه ۳۰۰۸). مسلما کسی که اصرار بر شهادت دارد چنین درخواستی نمیکند. علاوه بر آن, کسی که بدنبال شهادت است مخفیانه و شبانه از مدینه فرار نمیکند (تاریخ طبری ، جلد ۷ ، صفحه ۲۹۰۹). او میتوانست در همان مدینه بماند و در آنجا توسط عمال یزید کشته شود. در مکه هم باز او در میانه حج, وقتی که متوجه شد که حاکم مکه قرار است او را دستگیر کند, شبانه از شهر گریخت.

4.نکته تاریخی دیگری که به فهم ماجرا کمک میکند, زمان بندی حادثه است. در بین تمامی مورخین اتفاق نظر است که معاویه شخصی به غایت زیرک و مدیری توانمند بوده است. میبینیم که حسن با او صلح میکند و حسین هم تا زمانی که معاویه زنده است دعوی حکومت نمیکند. اگر واقعا هدف شهادت و قیام بر علیه ظلم بوده, حسین میتوانست بر علیه معاویه قیام کند. چرا صبر کرد تا بعد از مرگ او و در زمانی که پسر او یزید که تجربه و زیرکی پدر را نداشت بر تخت بنشیند؟ بعضی خواهند گفت که بخاطر قرارداد صلح حسن با معاویه…اما فرد بی طرف میتواند به دلایل بهتری بیندیشد.

5.ما مرتب راجع به اینکه زن و بچه همراه او بودند و ظلمی که به آنها شده شیون و زاری میکنیم اما فراموش میکنیم که در دنیای قدیم اکثرا همینطور لشکر کشی میکردند و زن و بچه و فامیل رو با خود میبردند. ضمنا او کس دیگری غیر از مردان خانواده اش را نداشت که با خود ببرد و زنان و کودکان را هم نمیتوانست تنها و بی کس زیر تیغ دشمن رها کند. پس همه را با خود برد. اگر کمی هم منصفانه به قضیه نگاه کنیم, یزید, حال با هر اشکالات فردی که داشته, آدم جوانمردی بوده که تنها کسانی رو که دست به شمشیر بردند و جنگیدیدند رو میکشه. لشکریان ابن سعد, زین العابدین رو نمیکشند و به زینب و اکثر زنان و بچه ها هم آسیبی نمیرسونند! به زینب اجازه میدن که بر علیه یزید سخنرانی کنه و نهایتا هم همه اونها رو آزاد میکنند (تاریخ طبری ، جلد ۷ ، صفحه ۳۰۷۷). حتی در تاریخ آمده که یزید تمام اموالی که از بازمانده ها غارت شده بوده رو چند برابر به آنها بازمیگرداند (تاریخ طبری ، جلد ۷ ، صفحه ۳۰۷۷). شما این رو مقایسه کنید با رفتاری که حتی همین امروز با مخالفین سیاسی که کودتا میکنند میشه!

6.استدلال دیگری که بر آن تاکید میشود این است که اگر حسین میخواست قیام کند لشکری گردآوری میکرد و صرفا با 72 نفر به مقابله با لشکریان دشمن نمیرفت. واقعیت تاریخی این است که حسین در حجاز طرفداران چندانی نداشت. تمام کسانی که حاضر شدند با او همراه شوند همان اعضای خانواده و بعضی یاران قدیمی او بودند که انگشت شمار بودند. عمده طرفداران حسین در عراق فعلی و آن هم نه در همه عراق بلکه در شهر کوفه بودند که علت آن هم خلافت علی در کوفه بوده. حسین امیدوار بود که به کوفه برود و با لشکری از کوفیان به جنگ با یزید برخیزد. او تا نیمه راه کوفه از قتل مسلم آگاه نبود و وقتی داستان را فهمید که دیر شده بود و لشکریان حر به او رسیده بودند. بنابراین او واقعا قصد نداشت با این تعداد اندک به جنگ برود اما در مقابل عمل انجام شده قرار گرفت.

7.انگیزه اولیه کوفیان برای حمایت از حسین این بود که مرکز خلافت را دوباره به آن شهر بازگردانند و از منافع آن بهره مند شوند (معاویه مرکز خلافت را به دمشق منتقل کرده بود). بنابراین در ابتدا به حسین قول یاری دادند. اما وقتی دیدند که او شانسی برای موفقیت ندارد, طرف یزید را گرفتند. خلاصه کل قضیه یک محاسبه سود و زیان ساده از طرف کوفیان بوده اما شیعیان متعصب آن را تبدیل به داستان پر آب و تاب بی وفایی کوفیان کردند.

8.شکی نیست که این داستان بسیار غم انگیزی است اما در مقیاس تاریخی اهمیت ویژه ای ندارد. در طول تاریخ جهان رخدادهایی به مراتب حماسی تر و با شکوه تر بودند و این قضیه به هیچوجه با عظمت آنها قابل قیاس نیست. شما میتوانید به حماسه آریو برزن در برابر اسکندر, حماسه ایرانیان در نبرد چالدران, حماسه لیونیداس و اسپارتها در برابر خشایارشا, حماسه نبرد استالینگراد در جنگ دوم جهانی, مقاومت غیور مردانه مردم لنینگراد در برابر نازی ها, داستان کامیکازی های ژاپنی, داستان نبرد ایووجیما, حماسه نبرد زولوها بر علیه بریتانیای کبیر, نبرد سرخپوستهای شایان با ژنرال کاستر, حماسه عثمانیها در گالیپولی, داستانهای افرادی که از هولوکاست جان بدر برده اند و خیلی موارد مشابه مراجعه کنید. تاریخ ایران خود ما هم مشحون از دلاوریهای بی نظیری هست که داستان عاشورا در برابر آنها واقعا محلی از اِعراب ندارد. میتوانید به داستان لطفعلی خان زند در برابر آغا محمد خان قاجار, داستان حماسی جلال الدین محمد خوارزمشاه در برابر چنگیزخان و خیلی وقایع تاریخی مشابه مراجعه کنید.

9.قضیه محاصره و کشتن کسی که از بیعت سر باز زده, رسم عرب در آن زمان بوده. یعنی همین کار رو هم با عبدالله بن زبیر که او هم با یزید بیعت نکرده بود قصد داشتند بکنند ولی او در ابتدا جان سالم بدر برد. مثالهای تاریخی بسیار دیگری هم در تاریخ عرب میتوان یافت. منظور این است که حتی در مورد داستانهای اعراب هم چیز خاصی در این قضیه وجود ندارد.

10.برخلاف تصوراتی که بیشتر عوام دارند, اکثر افراد مهم حاضر در این داستان با هم نسبت خانوادگی دارند! این یک درگیری درون قبیله ای و خانوادگی بر سر قدرت بوده است! خاندان ابوسفیان و خاندان عبدالمطلب (در دیدگاه کلان تر, بنی‌هاشم و بنی‌امیه) از دیرباز با یکدیگر رقابت داشتند. در واقع عبد مناف جد مشترک محمد و علی و ابوسفیان بوده و دو خانواده نیای مشترک دارند. پیش از اسلام, خاندان ابوسفیان جایگاه بلندی داشتند که بواسطه ظهور اسلام تقلیل یافته بود. اما پس از علی دوباره قدرت به خاندان ابوسفیان منتقل شده و خاندان ابوطالب (حسن وحسین) میخواستند که آن را مجددا به خاندان خود بازگردانند. خلاصه, کل داستان یک جنگ قدرت بوده و حادثه کربلا صرفا نمادی بوده است از این جنگ قدرت.

11.ایرانیان تا زمان صفویه اکثرا سنی بودند. دامن زدن به داستانهای عاشورا و حماسه سازیهای عجیب و غریب بیشتر از زمان صفویه آغاز شده که البته آنها برای تحکیم قدرت خودشان از دین به عنوان یک ابزار استفاده کردند. مشکل اصلی صفویه, حضور امپراتوری قدرتمند عثمانی در مرزهای غربی ایران بود و صفویان از مذهب شیعه به عنوان وسیله ای برای اتحاد ملی و مقابله با عثمانیها, که خود را وارث خلافت اسلامی و گسترش دهنده اسلام سنی میدانستند, بهره بردند.

12.در طول تاریخ بعد از صفویه و پیدایش آخوند های شیعه به صورت امروزی آن, آخوندها که باید منبر گرمی داشتند و از این طریق ارتزاق میکردند, مرتب بر شاخ و برگ این داستان اضافه کردند. داستانهای قطع شدن دو دست عباس حین حمل مشک آب, تیر خوردن گلوی علی اصغر, اینکه هر کدام از این 72 نفر صدها تن از طرف مقابل رو میکشند, بی آبی محصورین, عروسی قاسم در روز عاشورا, خاموش‌کردن چراغ در شب عاشورا و ترک کربلا توسط عده‌ای از یاران حسین, زعفر جنی…اینها همه شاخ و برگهایی بوده که آقایان برای گرم کردن منبرهاشان درست کردند. مداحان و تعزیه گردانان هم بر آشفتگی این بازار افزوده اند. شما یک لحظه فکر کنید که من هر سال یک داستان رو “عینا” برای شما تکرار کنم! چند نفر حاضر میشوند که پای روزه/مداحی/تعزیه من بنشینند؟ پس مجبورم, برای مهیج کردن داستان, هر دفعه شاخ و برگی جدید به آن اضافه کنم!

13.باید بین اسطوره و تاریخ تفاوت قایل شد. ما همگی رستم اسطوره ای را دوست داریم اما کمتر کسی بین ما شک میکند که او صرفا یک شخصیت افسانه ایست. اسطوره بخشی از نیاز روحی آدمی را ارضا میکند. اسطوره واکنشی از ناتوانی انسان است در مقابله با درماندگی ها و ضعف او در برآوردن آرزوها و ترس از حوادث غیرمترقبه. همگی ملل اسطوره دارند. یونانیها; هرکول و آشیل…آلمانها; زیگفرید, ما; رستم…حتی در روزگار مدرن هم این نیاز به اسطوره از طریق اَبَر قهرمانان مارول و دی سی مثل سوپر من, بت من, اسپایدر من…تامین میشود. نکته مهم این است که باید بین شخصیت تاریخی حسین بن علی, ابوالفضل العباس…و اسطوره ای که ما از آنها ساخته ایم تمایز قایل شد.

14.یک گرفتاری اساسی که در مباحثه با افراد متعصب و جزم اندیش وجود داره اینه که شما هر قدر هم که منطقی و مستدل صحبت کنید و منابع کافی ارایه کنید, فرد متعصب که نمیخواهد/نمیتواند استدلال کند بلافاصله میگوید که تو نمیفهمی! تو چکاره ای که امام رو زیر سوال ببری! یا منابع تو معتبر نیستن! یا این نویسنده ها سنی ها هستند!..اما این افراد به هیچوجه قادر نیستند که به شما بگویند که کدام منابع از دیدگاه اونها معتبر هست و این منابعی که شما استفاده کردی چرا معتبر نیستند! بیشتر منابعی که من در زیر آورده ام تاریخ نگاریهایی هستند که از نظر زمانی به واقعه کربلا نزدیکتر بوده اند و در بین منابع “موجود” به سندیت معروف هستند (طبری, ابن عثیر…). این دوستان فراموش میکنند که شیعه در زمان قیام حسین و حتی صدها سال بعد اون یک اقلیت بسیار کوچک از مسلمانان بوده پس این خیلی طبیعی هست که اکثر تاریخ نویسهای مسلمان در آن زمان سنی بوده باشند! حتی همین امروز هم با تمام سر و صداها و وجود حکومت مذهبی شیعه در ایران و واریز پول نفت به اقصی نقاط عالم جهت گسترش تشیع, کمتر از 15% از مسلمانان شیعه هستند…

از اینجا به بعد صرفا استنباط های شخصیست

15.یک علت کمتر شناخته شده در بین عوام که باعث تداوم این عزاداری هست ریشه کهن تاریخی آن است. ایرانیان از دیرباز “سوگ سیاوش” و “سوگ ایرج” را برگزار میکردند و مراسم عزاداری خاصی برای آنها داشتند که شباهتهایی به مراسم عزاداری امروزی حسین داشته! و بعد از اسلام و بخصوص تسلط شیعه در واقع کاراکتر حسین جای سیاوش نشسته و عزاداری شکل امروزی اون رو پیدا کرده…این قضیه بحث روانشناسی عمیقی را میطلبد که در این مجال نمیگنجد.

16.یک دلیل جالب روانشناسی برای این تمایل عجیب به سوز و ماتم و جانبداری از مظلوم این هست که این ملت ملتیست رنجدیده که در طول تاریخ همیشه مورد هجوم بوده و روز خوش به خودش ندیده! چنین ملتی صرفا میتواند با یک شخصیت مظلوم همذات پنداری کند و آن ضجه ها و ماتم ها نه صرفا برای حسین بن علی, بلکه برای حقارت تاریخی یک ملت زخم خورده و درد کشیده است. برای نمونه شما سعی کنید در یک نقطه دیگر دنیا که مردم زندگی نسبتا به سامانی دارند این حجم عزاداری و ماتم مذهبی را پیدا کنید…

17.یک استدلالی که مرتبا تکرار میشود این است که حسین مظهر شرف و آزادگی است و به این علت الگوی ماست و باید او را پاس داشت. من با کلیات این حرف که سمبلی برای آزادگی داشته باشیم و به او تاسی کنیم مشکلی ندارم. اما چند نکته: الگوهای خیلی بهتری برای شرف و آزادگی در تاریخ هستند که کارهایی به مراتب بزرگتر کردند; شما نلسون ماندلا, مهاتما گاندی, آبراهام لینکلن, مارتین لوتر کینگ…رو میتوانید در این زمینه در نظر بگیرید. در مورد حسین دیدیم که برای قدرت کودتا کرد, کودتای او نافرجام بود, وقتی او را محاصره کردند درخواست کرد که او رو رها کنند و اجازه دهند که برگردد یا به جای دیگری برود. اما دشمن قبول نکرد و او را به قتل رساند. من مطمئن نیستم که چرا چنین شخصیتی باید مظهر آزادگی در تاریخ باشد. از طرف دیگر 1300 و اندی سال هست که این گریه و مویه و اقتدا به حسین ادامه دارد و انصافا نه تنها پیشرفتی در جهت انسانیت و اخلاق و آزادگی در این جامعه مشاهده نمیشود, بلکه امروز با جامعه ای پر از دروغ و دغل و ریا و ظاهر سازی و ابن الوقتی و انواع و اقسام فسادهای مالی و اخلاقی…مواجه هستیم!

فاعتبروا یا اولی الابصار!

18.اینکه ما ایرانیها انقدر قضیه شیعه و امامت را روی دستمان گرفته ایم و کاتولیک تر از پاپ شده ایم هم دلایل خاص خودش را دارد. اول, سنتهای پادشاهی ماست; ما عادت داشتیم که سلطنت موروثی باشد و بنابراین در دین هم همین الگو رو پیاده کردیم. یعنی اینکه حتما بعد از پیامبر باید خانواده او حاکم باشند! چنین چیزی سنت انبیای گذشته نبوده است. دلیل دیگر اینکه, ما که از سلطه اعراب و تبعیضی که آنها به ما روا میداشتند منزجر بودیم, در داخل خود دین شعبه ای درست کردیم و آن را وسیله ای قرار دادیم برای مبارزه با متجاوز! قیامهای مختلف ایرانی که صبغه مذهبی دارند و بهانه آنها ادامه راه حسین و…هستند همه از اینجا نشات میگیرند. یک دلیل ساده برای این موضوع مشاهده این مطلب هست که در خود جهان عرب, شیعیان اقلیت بسیار کوچکی هستند. اگر این داستان چیزی غیر از مقاومت منفی ایرانیان در برابر متجاوز بود, باید جمع کثیری از اعراب هم شیعه بودند. اکنون بعد سالیان دراز آن دلیل اصلی که مبارزه با متجاوز بوده از بین رفته اما سنتها و اثراتش به صورت مناسک مذهبی باقی مانده است.

19.بخشی از داستان علاقه شدید ما ایرانیان به حسین, غیر از اینکه نواده پیامبر و فرزند علی و فاطمه بوده, را باید در این علت جستجو کرد که ایرانیان, به درست یا غلط, او را داماد خود میدانستند. چرا که حسین بن علی با “شهربانو” شاهدخت ایرانی و دختر یزدگرد ازدواج کرده بوده و ایرانیان به نوعی او را ادامه سلسله پادشاهی خود میپنداشتند.

20.در مورد اثرات این قیام خیلی صحبت میشه و مبالغات زیادی انجام میشه. یکی اینه که این قیام باعث برچیده شدن بنی امیه شد! البته بنی امیه بعد از حدود 150 سال جای خودشون رو به بنی عباس دادند اما این مضمحل شدن ارتباط خاصی به این قیام نداشت. دلیل آن ترکیبی بود از زیرکی ایرانیانی مثل ابومسلم و بهانه قرار دادن داستان اولاد علی برای بیرون راندن اعراب و بی لیاقتی بعضی از حکمرانان این سلسله. بود یا نبود حسین تاثیر خاصی در این داستان نداشته. ضمن اینکه من نمیدونم این دوستان چطور میتونن توجیه کنن که بنی عباس از “دیدگاه اونها” از بنی امیه بهتر بودند! که بعد نتیجه بگیرند که این قیام, به علت این تغییر, اثر خیلی مهمی داشته!

21.خیلی تاکید میشه بر اینکه فرهنگ شهادت مدیون حسین و یارانش هست و اگر این قیام نبود چه و چه میشد. راستش داستان کشته شدن در راه هدف نه با حسین شروع شده و نه اصلا ربط خاصی به اسلام و تشیع داره! ژاپنی های پیرو شینتو خیلی بیشتر در راه امپراتورشون و کشورشون در جنگ دوم کشته دادند تا تمام شیعیان در تمامی قرون و اعصار! روسهای لامذهب و کمونیست برای دفاع از کشورشون در برابر نازی ها بیش از 20 میلیون کشته دادند! اکثر این افراد میدونستند که دارند با اسلحه ناکافی به جنگ یک دشمن ورزیده و تا بن دندان مسلح میرن و کشته خواهند شد. چرا راه دور بریم! نگاه کنید به همین طالبان و القاعده سنی مذهب! واقعا اینهمه انتحاری ربطی به حسین داره؟ خلاصه اینکه وقتی گروهی معتقد و متعصب در موضع ضعف قرار میگیرند و راهی براشون باقی نمیمونه تنها چیزی که دارند یعنی جانشون رو بر سر هدف میگذارند. حال اینکه مذهبی باشند, کمونیست باشند, ملی گرا باشند…فرقی در اصل داستان نمیکنه. اینکه حالا اصلا این کار خوبی در دنیای مدرن هست یا نه؟ بحث جداگانه ای رو میطلبه و از حوصله این بحث خارجه.

22.یک نکته دیگه که مورد غفلت قرار میگیره اینه که این امامان شیعه هم آدمهایی عادی بودن مثل تمام آدمهای دیگه! خشمگین میشدن، میترسیدن، شهوت داشتن، پرخوری میکردن, تصمیمات غلط میگرفتن…ما برداشتیم از اونها بتهایی ساختیم و بعد در برابر رفتار واقعی تاریخی اونها به تناقض رسیدیم و مجبور شدیم داستان سرایی کنیم! مهمتر اینکه هرکدام اینها آدمهایی بودند با شخصیتی خیلی متفاوت از دیگری. حسین آدمی بوده شجاع پس چون حکومت رو حق خاندان علی میدونسته قیام میکنه. حسن آدمی بوده محافظه کار که وقتی میبینه سمبه پرزور هست، پولی از معاویه میگیره و صلح میکنه…زین العابدین آدمی بوده ترسو پس با وجود اینکه میبینه پدرش رو به اون وضع فجیع کشتن، بعدها هم حرکتی نمیکنه و گوشه نشینی اختیار میکنه…خلاصه اگه از این جزم اندیشی “عصمت و طهارت” آدم بیرون بیاد و به تاریخ بدور از تعصب نگاه کنه میبینه اینها آدمهایی بودند خیلی معمولی که با توجه به تیپ شخصیتیشون در برابر وقایع روزگارشون واکنش نشون دادن و اگر تعصبات رو کنار بذاریم، هیچ کار مهم و قابل ذکری هم در بعد تاریخی انجام نداده اند.

خلاصه اینکه بیایم کمی بیاندیشیم و وجدانا پیاز داغ این داستان کربلا رو بیهوده زیاد نکنیم و اون رو در قد و قواره و اندازه خودش ببینیم. مهمتر اینکه نگذاریم یک عده مفتخور و فرصت طلب با استفاده از این داستان از این ملت بدبخت و تیره روز و نادان سواری بگیرند! و اوضاع به این صورت فعلی ادامه پیدا کنه!

پ.ن. مطالب فوق خلاصه ای است از برداشتهای شخصی من از حدود 15 کتاب و منابع دیگری که در این مورد در زمانهای مختلف مطالعه کرده ام. به تدریج بعضی منابع رو اینجا اضافه میکنم.

پ.ن. نکته جالبی که