«استنتاج از راه بهترین تبیین» یا «استنتاج فرضیه­ای»[1] نوعی استدلال است که چارلز پیرس در کنار دو نوع استنتاج قیاسی و استقرائی مطرح کرده است و پس از او کسانی چون گیلبرت هارمن[2] آن را بسط و توسعه داده­اند[3]. این استدلال توسط فلاسفه دیگر تحت عناوینی همچون «قیاس فرضی»[4]، «روش فرضیه‌ای»[5]، «روش حذفی»[6]، «استقراء حذفی»[7] و «استنتاج نظری»[8] مطرح شده است[9]. این شیوه استدلال در زندگی روزمره، جرم شناسی، فعالیت علمی و نظریه­پردازی فلسفی کاربرد بسیاری دارد. برخی نیز حدسیات (که در منطق قدیم در زمره قضایای یقینی قرار می­گرفت) را با استنتاج از راه بهترین تبیین قابل مقایسه دانسته­اند[10].
در این استنتاج، فرضیه‌­ای که بهتر از فرضیه­های رقیب، قراین موجود را تبیین ‌کند، صادق یا دست­کم پذیرش آن معقول دانسته می­شود. برای مثال صاحب رستوران می­گوید که نیمه شب صدایی از دیوار شنیدم و صبح که از خواب برخواستم، دیدم که پنیر درون گنجه ناپدید شده است و به این نتیجه رسیدم که در رستوران من موش وجود دارد[11]. این استنتاج قیاسی نیست؛ چرا که مقدمات مستلزم نتیجه نیستند و فرضیه­های منطقا ممکن دیگری را می­توان برای تبیین مشاهدات برشمرد، برای مثال این که خدمتکار رستوران پنیر را دزدیده است و برای اینکه صاحب رستوران را گمراه کند، صدای خش و خش تولید کرده است و… اما این فرضیه که موش پنیر را خورده، در مقایسه با فرضیه دیگر، داده­ها را بهتر تبیین می­کند؛ چرا که خدمتکاران معمولا چیز کم ارزشی مثل پنیر را نمی­دزدند و …، اما موش به طور عادی پنیر می­خورد و معمولاً صدای خش خش هم به راه می­اندازد. پس هر چند به یقین نمی­توان گفت که موش پنیر را خورده، ولی با در نظر گرفتن همه جوانب، پذیرش این فرضیه کاملاً معقول است. داروین نیز در دفاع از نظریه تکامل به همین شکل استدلال کرد. او یادآور شد که اگر فرض کنیم گونه­های فعلی جدای از هم آفریده شده­اند، برخی واقعیت­ها (برای مثال شباهت کالبدشناختی گونه­های مختلف حیوانات) به دشواری تبیین می­شود. اما اگر برای گونه­های فعلی حیوانات، اسلاف مشترک قائل شویم، واقعیت­ها کاملاً معقول به نظر خواهند رسید[12].
استنتاج از راه بهترین تبیین امروزه در قلمروهای گوناگون فلسفی (برای مثال در معرفت­شناسی و توجیه گزاره­های مربوط به عالم خارج[13]، دفاع از واقع گرایی[14]، توجیه اذهان دیگران[15]، تبیین معجزه[16]، توجیه تجارب دینی، اثبات خداوند و …) به کار می­رود.
علی رغم شهرتی که این نوع استدلال در میان فلاسفه، دانشمندان، حقوقدان­ها و توده­های مردم دارد، لیپتون[17] معتقد است که این استدلال با سه اشکال عمده روبروست:

1. اشکال توصیفی در باب چیستی این نوع استدلال: آیا مدعای این استدلال صدق نتیجه یاد شده است؟ یا تنها معقول و موجه بودن پذیرش آن را بیان می­کند؟ آیا در تبیین تنها باید از اشیاء مشاهده­ ناشده ولی در اصل مشاهده­پذیر استفاده کرد؟ یا می­توان در تبیین­ها، از امور در اصل مشاهده ناپذیر هم استفاده کرد؟[18] و … رضایی پس از برشمردن ویژگی­های استدلال بر اساس بهترین تبیین و بیان پاره­ای از وجوه تمایز آن نسبت به استدلال قیاسی و استقرائی به این نکته تاکید می­کند که این مقدار نمی­تواند ما را به ماهیت و چیستی این نوع استنتاج رهنمون شود[19].
2. اشکال تبیینی که ناظر به ملاک برتری یک تبیین بر تبیین دیگر است: کدام یک از تبیین­های آماری، کارکردی، ساختاری، علی و … تبیین مناسب تری است؟ آیا ارائه پیش­بینی­های دقیق سنجش­پذیر جزء شروط تبیین مناسب است؟ آیا می­توان معیاری آفاقی (عینی) برای برتری یک تبیین بر تبیین دیگر ارائه کرد یا تمامی ملاک­های ارائه شده در این زمینه، ملاک­های انفسی (ذهنی) هستند[20]. سوبر (1992) برای تعیین اینكه فرضیه­ای نسبت به فرضیه‌های رقیب به‌وسیله شواهد بهتر حمایت می‌شود، از اصل درست نمایی[21] استفاده کرد: گزاره مشاهده‌ای o را كه گزاره‌ای صادق است در نظر بگیرید. حال تصور كنید كه دو فرضیه H1 و H2 وجود دارد كه هر دو فرضیه توضیح می‌دهند كه چرا گزاره مشاهده‌ایo ، صادق است. اصل درست­نمایی بیان می‌دارد كه یكی از آن دو فرضیه (مثلاً H1) تبیین بهتری برای گزاره o است، اگر و تنها اگر، «احتمال o به شرط H1 بیشتر از احتمال o به شرط H2» باشد. به بیان دیگر، o قویاً به نفع H1است اگر و تنها اگر p(o/ H2) p(o/H1) >> باشد[22].
   دشواری کاربست دیدگاه سوبر عده­ای را به ارائه این پیشنهاد تشویق کرد که فرضیه‌‌ای که نسبت به فرضیه­های رقیب، عمیق­تر، جامع­تر، ساده‌تر، خوش ساخت­تر، موجزتر، معقول­تر، دارای قلمرو بیشتر، قدرت وحدت­بخشی بیشتر، دارای تبصره­های موردی و استعجالی[23] کمتر و … باشد را فرضیه­ای بهتر با توانایی تببین بیشتر معرفی کنند[24]. اما سادگی یا ایجاز را نشانه تبیین مطلوب دانستن، هر چند اندیشه بسیار جالبی است و دانشمندان و فلاسفه بسیاری بر آن تاکید داشته­اند، اما اولا معیاری آفاقی برای سنجش سادگی و ایجاز وجود ندارد و مهم­تر از آن ما از کجا می­دانیم که جهان در حقیقت ساده است و پیچیده نیست؟[25] همچنین رجحان نظریه­ای که داده­ها را بر اساس علل کمتری تبیین می­کند، معقول به نظر می­رسد، اما آیا دلیلی آفاقی وجود دارد که نشان دهد در مقایسه با نظریه پیچیده­تر، احتمال صدق نظریه ساده تر بیشتر است؟
   نزاع بی­پایانی که درباره ملاک برتری فرضیه­ها به وجود آمد، عده­ای را بر آن داشت که اخذ و طرد فرضیه­ها را نه بر اساس ملاکهایی آفاقی، بلکه تنها بر اساس عوامل جامعه­شناختی و روان­شناختی تبیین کنند.
3. اشکال توجیهی: که به میزان اعتبار و دلایل موید این شکل از استنتاج باز می­گردد. برخی از معتقدان به استدلال از راه بهترین تبیین، آن را بدیهی و برخی دیگر آن را شهودی دانسته و برخی هم بر مبنای پراگماتیستی از آن استدلال دفاع کرده­اند[26]. ون فراسن معتقد است آنچه این نوع استدلال را معتبر می­سازد، آن است که ما دوست داریم از قاعده استدلال بر اساس بهترین تبیین پیروی کنیم و تبیین­هایی را که بهترین نیستند، کنار بگذاریم. اعتبار این استدلال مبتنی بر فرضیه تجربی روانشناختی درباره خواسته­های ماست که باید با فرضیه­های رقیب آنتی رئالیستی مواجه شود. ون فراسن فرضیه های آنتی رئالیستی را فرضیه­های مناسب­تری در این زمینه می داند[27].
   بحث دیگری که در ارتباط با استنتاج از راه بهترین تبیین مطرح شده، نوع ارتباط این استدلال با استدلال استقرائی است. بعضی فیلسوفان استنتاج از راه بهترین تبیین را نوعی استدلال استقرایی به شمار می­آورند. اما اگر مصادیق چنین استنتاجی را بررسی کنیم، دشوار می‌توان آنها را مصادیقی از استقرای شمارشی دانست. البته شاید گفته شود که استنتاج نتیجه از قرائن پراکنده­ای که در هر یک از مثال­ها آمده است، نوعی پیچیده از استقرای شمارشی است، اما باید اعتراف کرد که درک نحوه دقیق انجام چنین استنتاجی بسیار دشوار است. در استدلال استقرایی بر اساس نمونه­های بررسی شده یک مجموعه و کشف نوعی مشابهت بین آنها، به نتیجه­ای در خصوص نمونه­های بررسی نشده همان مجموعه می­رسیدیم، اما استنتاج از راه بهترین تبیین چنین خصوصیتی ندارد. برای مثال مشخص نیست که چگونه از داده‌های تجربی و مشاهدتی درباره حرکت براونی می­توان به نظریه جنبشی ملکول­های غیر قابل مشاهده رسید. به بیان دیگر استنتاج‌هایی وجود دارند که نمی‌توان آنها را نتیجه به کارگیری استقرای شمارشی محسوب داشت.
   در مقابل برخی دیگر همچون هارمن سعی دارند نشان دهد که استدلال استقرائی را می­توان نوعی استنتاج از راه بهترین تبیین دانست. استدلال او در این زمینه چنین است: در یک استقرای شمارشی از این که “تمام موارد مشاهده شده نشان داده است که a1,a2,a3,…an دارای وصف b هستند” نتیجه می­گیریم که “همه aها دارای وصف b هستند” یا دست کم “an+1 دارای وصف b است.” اما تحت چه شرایطی این استدلال استقرائی معتبر است؟ متاسفانه تلاش فلاسفه و منطق­دانان برای ارائه شروط اعتبار یک استدلال استقرائی تاکنون ناکام مانده است[28]. اما اگر استدلال یاد شده را استنتاج از راه بهترین تبیین بدانیم، می‌توانیم شرایط اعتبار آن را این­گونه بیان کنیم: استدلال یاد شده تنها در صورتی معتبر است که فرضیه “همه aها دارای وصف b هستند” نسبت به فرضیه­های رقیب (برای مثال این فرضیه که تعصب، عادت، دست­کاری آزمایش­گران و … باعث شده است که ما تمام a­ها را b ببینیم) ساده‌تر، معقول تر و … باشد. استدلال هارمن این چنین مورد نقد قرار گرفته است: استنتاج از راه بهترین تبیین منوط به استقرای معمولی است، نه برعکس. برای مثال این که ما برای تبیین داده­ها فرضیه دزدی موش را بر دزدی خدمتکار ترجیح می­دهیم، به این دلیل است که می­دانیم موشها معمولاً پنیر می­دزدند نه خدمتکارها و این دانش از طریق استدلال استقرایی معمولی برای ما فراهم آمده است. بنابراین خطاست اگر استنتاج به قصد بهترین تبیین را استنتاجی بنیادی تر از استقراء به شمار آوریم.
   صعوبت بحثهای فوق و ناتوانی در پاسخ به پرسش­های مذکور موجب گردید جمعی از فلاسفه (همچون ون فراسن، فاین، نانسی کارترایت و عموم آنتی رئالیست­ها) با این نوع استدلال مخالفت ورزند و نقدهای جدی بر آن وارد سازند[29].
   منابع:
   [1]. hypothetic inference
   [2]. Gilbert Harman
   [3]. رضایی، رحمت الله، استنتاج معطوف به بهترین تبیین و توجیه گزاره های مربوط به عالم خارج، معرف فلسفی، سال دوم، ش دوم، زمستان 1383، ص 61 و 65.
   [4]. abduction
   [5]. the method of hypthesis
   [6]. the method of elimination
   [7]. eliminative induction
   [8]. theoretical inference
   [9]. هارمن، گیلبرت، استنتاج از راه بهترین تبیین، ترجمه رحمت الله رضایی، فصلنامه ذهن، پائیز 1384، ش 23.
   [10]. در فرایند حدس برخی افراد می توانند بدون طی مراحل فکر(حرکت از مجهول به معلومات، حرکت در میان معلومات و حرکت از معلوم به مجهول) به کشف مجهولات نائل شوند. برای آشنایی با این دیدگاه رک: نباتی، فرشته، مقایسه ای میان استنتاج بهترین تبیین و حدس، مشکوه النور، زمستان 1385، ش 35، ص 19
   [11]. حشمتی، حسن، ون فراسن و براهین رئالیسم علمی، حوزه و دانشگاه، س 11، ش 43، تابستان 1384، ص 83
   [12]. اکاشا، سمیر، فلسفه علم، ترجمه هومن پناهنده، تهران، فرهنگ معاصر، 1387.
   [13]. استنتاج معطوف به بهترین تبیین و توجیه گزاره های مربوط به عالم خارج، ص 63
   [14]. حشتمی، حسن، ون فراسن و براهین رئالیسم علمی، حوزه و دانشگاه، س 11، ش 43، تابستان 1384، ص 83 – 84. و منصوری، برهان معجزه نبودن در دفاع از رئالیسم علمی، حوزه و دانشگاه، تابستان 1384، ص 41
   [15]. گراهام، جورج، مساله اذهان دیگران، ترجمه قدرت احمدی، ذهن، پاییز و زمستان 1381، ش 11 و 12، ص 173 – 204 و پوراسماعیل، یاسر، زوایای گوناگون مسئله اذهان دیگر، نقد و نظر، پاییز و زمستان 1384، ش 39 و 40، ص 348 – 384.
   [16]. همتی مقدم، احمد رضا، معجزه و استنتاج بر اساس بهترین تبیین، ذهن، ش 21 و 22
   [17]. Lipton
   [18]. ون فراسن این دو شق را به ترتیب استدلال بر اساس بهترین تبیین افقی و عمودی نام گذاری کرده است. حشتمی، حسن، ون فراسن و براهین رئالیسم علمی، حوزه و دانشگاه، س 11، ش 43، تابستان 1384، ص 84.
   [19]. استنتاج معطوف به بهترین تبیین و توجیه گزاره های مربوط به عالم خارج، ص 67
   [20]. جهت آشنایی با دیدگاه ها درباره ذهنی و انفسی بودن یا نبودن تبیین و ملاکهای برتری تبیین رک: برد، الکساندر و رزنبرگ، الکس، درباره تبیین علمی، ترجمه پیروز فطورچی، ذهن، تابستان 1383، ش 18، ص 81-108
   [21]. likelihood
   [22]. همتی مقدم، احمد رضا، معجزه و استنتاج بر اساس بهترین تبیین، فصلنامه ذهن، بهار و تابستان 1384، ش 21 و 22.
   [23]. ad hoc
   [24]. استنتاج معطوف به بهترین تبیین و توجیه گزاره­های مربوط به عالم خارج، ص 74 و استنتاج از راه بهترین تبیین، ص و مقایسه ای میان استنتاج بهترین تبیین و حدس، ص 17 – 18.
   [25]. رک: مدخل سادگی
   [26]. استنتاج معطوف به بهترین تبیین و توجیه گزاره های مربوط به عالم خارج، ص 64.
   [27]. ون فراسن و براهین رئالیسم علمی
   [28]. رک: مسئله استقراء
   [29]. استنتاج معطوف به بهترین تبیین و توجیه گزاره های مربوط به عالم خارج، ص 65
   .