عجیب‌ترین سرقت ادبی تاریخ
نیم قرن قبل، شاعری به نام کاظم غوّاصی پیدا شد که غزل‌های حزین لاهیجی را -که آن روزها هنوز نسخهٔ چاپی خوبی از دیوان او منتشر نشده نبود،- با جای‌گذاری تخلّص خود غوّاص به جای «حزین» و به نام خود در نشریه‌های ادبی چاپ می‌کرد. این شاعر چنان مشهور شد که شهریار در ستایشش شعر گفت و نیما به دیدارش رفت؛ تا اینکه سرانجام استاد محمّدرضا‌ شفیعی‌کدکنی در هنگام پژوهش دربارۀ حزین لاهیجی و بررسی نسخه‌های خطّی شعر او، پی به ماجرا برد و سرقت ادبی او را فاش کرد. ماجرا را به روایت خود استاد شفیعی‌کدکنی -که عمرش دراز باد- از مقاله‌ای دربارۀ تخلّصِ شاعران بخوانید:
«… فلسفهٔ پیدایش تخلّص در شعر فارسى، هر چه باشد، آن‌چه مسلّم‌است این‌است که ادوارِ بعد، تخلّص یکى از ویژگی‌هاى اصلىِ شعر فارسى و تقریباً لازمهٔ کار شاعران تلقّى مى‌شده است. بعضى تصوّر کرده‌اند که تخلّص به منزلهٔ مُهرى‌است که مالکیّتِ شاعر را بر اثر شعرى تثبیت مى‌کند و به‌همین دلیل، هر کسى که خواسته‌است شعرِ دیگرى را انتحال و سرقت کند، اوّلین کارِ او تغییر تخلّص آن شعر بوده‌است. در همین عصر ما، یکى از شگفت‌انگیزترین نمونه‌هاى این کار اتّفاق افتاد که سال‌ها نقل مجلس اهل ادب شده بود و اجمالِ آن این بود که در سالهاى بعد از کودتاى ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ شاعرى ظهور کرد با غزل‌هاى درخشان و حیرت‌آورى که تمامى اهل ادب انگشت به دهان شده بودند و با انتشار هر غزلش، جمع کثیرى بر خیل عاشقان و شیفتگانِ او افزوده مى‌شد، به‌حدّى که نیما‌یوشیج، شاعر مخالفِ شعر سنّتى، با اشتیاق و شیفتگى بسیار به دیدار او شتافت و استاد شهریار در ستایش او شعرها گفت از جمله خطاب به “گِلَک” شاعرِ گیلانى، در ضمن غزلى به مطلعِ: شعرِ “دهقانِ” تو خواندم؛ صله دارى گِلکا/ لیک، بى‌ربط، تو از من گِله دارى گِلکا… گفت:
گوهر من به قضاوتگه ِ«غوّاص» ببر
کعبه آنجاست اگر راحله دارى گِلَکا!
و نگارندهٔ این سطور که در آن ایّام جوانى جوینده و پرتلاش بودم، در خیل ارادتمندانِ این استاد غزلِ معاصر قرار داشتم و در این سال‌ها (سالهاى حدود ۹-۱۳۳۸) که مسئول صفحهٔ ادبىِ روزنامهٔ خراسان مشهد بودم، غالباً غزلهاى این استاد بزرگ را با احترام و شیفتگى بسیار در آنجا چاپ مى‌کردم و هم اکنون بُریده یکى از همان نوشته‌ها، برحسبِ تصادف از لاى یکى از کتاب‌هاى من درآمد و شاهد از غیب رسید. در آن یادداشت (که در شماره ۳۲۴۳ روزنامهٔ خراسان مورّخ ۱۳۳۹/۶/۲۷ چاپ شده‌است) نگارندهٔ این سطور ارادت خود را به آن استاد غزل بدین‌گونه بیان داشته است: “کاظم غوّاصى از شاعران پُرمایه و ارجدارِ معاصر ایرانى است و شاید مُسن‌ترین آن‌ها باشد. شعر او یادآورِ احساسات شاعران سبک هندى‌است و تخیّلى بسیار لطیف دارد. با اینکه شعر بسیارى گفته هنوز به جمع‌آورى و چاپ آنها نپرداخته‌است. او مردى بى‌آلایش است و در شعرش یک صفاى حقیقى موج مى‌زند. آنچه ازو منتشر شده و دیده‌ایم، غزل بوده و اکثر اشعارِ یک‌دست و روانى است. اینک غزلِ ذیل را که از آثارِ زیباى اوست به نظر خوانندگان ارجمند مى‌رسانیم:
باید همه تن طُرفه نگاهى شد و برخاست
چون شمع، سراپا همه آهى شد و برخاست.… الخ”
و این ارادت، بود و بود و هر روز بر آن مى‌افزود تا آنگاه که بر حسبِ تصادف و در طىّ بعضى از تذکره‌هاى قرن دوازدهم چاپ هند، متوجّهٔ این انتحال شدم و ضمن مقالاتى آن را به اطّلاع همگان رساندم و غائلهٔ آن “شاعر‌بزرگ” که کارش تغییرِ تخلّص حزین به غوّاص بود، خاتمه یافت. این شاعر مشهور تمام تخلّص‌هاى حزین را به غوّاص بدَل مى‌کرد و الحقّ درین کار مهارتى داشت، مثلاً در همان غزل، حزین گفته بود:
خون تو “حزین” تا به رَهِ عشق نخوابد
هر لاله ز خاکِ تو گواهى شد و برخاست
و این "شاعر‌بزرگ‌معاصر!! " آن را بدین گونه درآورده بود:
تا خون تو “غوّاص” درین راه نخوابد
هر لاله ز خاکِ تو گواهى شد و برخاست.
یا حزین در غزل بسیار زیباى ذیل:کار رسوایىِ ما، حیف، به پایان نرسید/ نارسا طالعِ چاکى که به دامان نرسید … گفته بود:
نَفَسِ صبحِ قیامت عَلَم افراشت “حزین!”
شبِ افسانه‌ی ما خوش که به پایان نرسید
و این "شاعر‌بزرگ‌معاصر!! " آن را بدین گونه تغییر داده بود:
نَفسِ صبحِ قیامت زده رایَت “غواص”
شبِ افسانه‌ی ما خوش که به پایان نرسید.
از همین تغییرات مى‌توان به میزان مهارت این گوینده پى بُرد و حقّ این است که بپذیریم او خود اصالتاً هم شاعر توانایى بوده است و مقدارى شعر از خودش داشته ولى به چه دلیل تصمیم به این سرقتِ بى‌نظیر تاریخى گرفته، این موضوع هنوز هم، به روشنى، بر بنده معلوم نشده است.»
📌از مقالهٔ «روانشناسی اجتماعی شعر فارسی» مجلّهٔ «بخارا» شمارهٔ ۳۲ (مهر و آبان ۱۳۸۲) ص ۴۶ تا ۶۶

این تاپیک، با افتخار به رفیق مهربونم آرش‌خان، تقدیم میشه.