از گردش چرخ واژگون می‌گریم
وز جور زمانه بین که چون می‌گریم
با قدّ خمیده، چون صُراحی شب و روز
در قهقهه‌ام، ولیک خون می‌گریم.
خان‌احمد گیلانی
درگذشته ۱٠٠۴ ق.
●
جوش خوردن بعضی وقایع تاریخی با تاریخ رباعی فارسی، حکایات جالبی پدید آورده است. رباعی بالا نیز در تاریخ رباعی، چنین وضعیّتی دارد. خان‌احمد کارکیای‌گیلانی، حکومت گیلان و شهرهای اطراف را به میراث، از پدران خویش داشت و سی سال حاکم گیلانات بود. در دربار او نوازنده‌‌ی مشهوری بود به نام استاد زیتون که کمانچه را به مهارت می‌نواخت. شاه‌طهماسب، نوازنده‌ی او را به دربار خود خواند. خان‌احمد، درخواست شاه‌طهماسب را اجابت نکرد. خودِ استاد زیتون هم تمایلی به این سفر نداشت. شاه‌طهماسب لشکر به گیلان کشید و خان احمد را در قلعه‌ای موسوم به «قهقهه»، زندانی کرد. به جهت آن نافرمانی، حبس او ۱۲ سال طول کشید. استاد زیتون نیز جان بر سر این کار گذاشت و به فرمان شاه کشته شد. خان‌احمد در زندان، رباعی بالا را سرود (عرفات العاشقین، ج ۱، ۵۶۸).
●
گویند چون رباعی را به شاه رسانیدند، این رباعی را در پاسخ او فرستاد: (هفت اقلیم، ج ۲، ۱۲۹۲):
آن روز که کارَت همگی قهقهه بود
از رأی تو تا به مملکت، صدمهه بود
امروز در این قهقهه با گریه بساز
کآن قهقهه را نتیجه این «قهقهه» بود.
●
«قهقهه» در رباعی خان‌احمد گیلانی ایهامی خوشایند یافته و بر ابعاد هنری رباعی، چیزی افزوده است. خنده‌ی صُراحی، تصویری آشنا در شعر فارسی است. صدایی که هنگام فرو ریختن شراب از لوله‌ی صُراحی بر می‌آمده، تداعی‌گر قهقهه بوده است. دهانه‌ی جام نیز هم‌چون دهانی به خنده گشوده، به نظر می‌آمده است. شراب، از جهت سرخی به خون شبیه است و از طرفی، هم‌چون خونی‌ست که از رگ‌های تاک برآمده است. از همین‌رو، حافظ فرموده: با دل خونین، لبِ خندان بیاور هم‌چو جام. تشبیه قدّ خمیده به شکل فیزیکی صُراحی، شدّت و حدّت وجه انسانی و عاطفی رباعی را دو چندان کرده است. در این فضای درهم تنیده‌ی تخیّل و احساس، درک جوانب هنری رباعی خان‌احمد گیلانی، لذّت بیشتری به مخاطب می‌بخشد.
●
واقعیّت این است که خان‌احمد گیلانی، علاوه بر آن‌که نیم‌نگاهی به سنّت ادبی داشته و تصویرهای خود را از این سنّت وام ستانده، در لفظ و لغت و ردیف و قافیه نیز وامدار یکی از رباعیّات کهن فارسی است؛ تا‌ آن‌جا که می‌توان او را به سرقت ادبی هم متّهم داشت. یمین اصفهانی از شاعران قرن هفتم، سه قرن پیش از او گفته است: (نزهة المجالس، ۱۴۲):
رحم آر! کز اندازه برون می‌گریم
وآن گاه به حیله بین که چون می‌گریم
چون شیشه‌ی می، میان مجلس به دروغ
در قهقهه‌ام، ولیک خون می‌گریم.

در جستجوی سرچشمه‌های رباعی، حتّیٰ می‌توان از این رباعی رکن‌الدّین دعویدار قمی، دیگر شاعر قرن هفتم، هم یاد کرد:(دیوان، ص ۲۲۴):
هر لحظه ز سوز سینه خون می‌گریم
از حسرت‌ آن گزینه خون می‌گریم
با خونِ جگر، چو جام، خوش می‌خندم
با قهقهه چون قِنینَه خون می‌گریم.
(قِنینَه: جام شراب)
●●سیّدعلی میرافضلی